گەلاوێژ

           قەڵای چەمچەماڵ شوێنەوارێکی لەبیرکراو

ڕاپۆرت:هەژارکەیفە

قەڵای چەمچەماڵ یەکێکەلەشوێنەوارەکۆنەکان دەکەوێتەناوجەرگەی قەزای چەمچەماڵەوە،بەرزی قەڵای چەمچەماڵ نزیکەی (٥٠)م خەمڵێنراوەبە‌هۆی ئەنجام نەدانی پشکنین تیایداتاوەکوئێستانەتوانراوە مێژووی قەڵاکە بەوردی بزانرێت،بۆیەلەناومێژوونوسان وگەریدەکاندابیروڕای جیاوازهەیەلەسەرتەمەنی قەڵاکە.

مێژوی دروستبوونی قەڵاکە.

سەروەرئەحمەدشارەزلەمێژوی چەمچەماڵ دەڵێت:ئەگەربمانەوێت مێژووی قەڵاکەدیاری بکەین دەبێت لەچینەکانی هەرەخوارەوەیدلەلایەن پسپۆڕان وشارەزایانەوە پشکنینی بۆبکرێت چونکەچینەکانی هەرەسەرەوەی دەگەڕێتەوەبۆنزیک ترین فەرمانڕەوالێمانەوەکەئەویش سەردەمی ئیمپراتۆریەتی ئاشوریەکانە.کەواتەمێژووی چینی سەرەوەی دەگەڕێتەوەبۆساڵانی(٦١٢-٩١١)پ.زئەمەجگەلەوەی هەندێ لێکۆڵەری ترپێیانوایە ئەم قەڵایەشارێکی کۆن بووەئاشوریەکان پێیان وتوە(دوڕتانیدی)کەواتەبۆدیاری کردنی مێژووی قەڵاکەدەبێت پشکنین بۆچینەکانی هەرەخوارەوەی قەڵاکەبکرێت تابزانین قەڵاکەمێژووەکەی بۆچ چاخیکی کۆن دەگەڕێتەوە. م فەرهادماستەرلەمێژووی چەمچەماڵ وخوێندکاری دکتۆرادەڵێت.یەکەم کەس کەلەسەرمێژووی قەڵای چەمچەماڵ نوسیبێتی کەسێکەبەناوی(کلۆدیۆس جیمس ڕیچ)نوێنەری حکومەتی بەریتانیالەویلایەتی (بەغداد)گەشتێکی کردووەلەولایەتی (بەغداد)ەوەبۆسلێمانی بۆلای میری بابان دواترهاتوە گەشتەکەی خۆی یاداشت کردووەلەمیانەی ئەوگەشتەدابەچەمچەماڵداتێپەڕبوەو شەوێک لەقەڵاکەداماوەتەوە،ئەو یەکەم کەسەلەسەرمێژووی قەڵاکەنوسیویەتی،لەبارەی تەمەنی قەلاکەوەنوسیویەتی دەگەڕێتەوەبۆسەردەمی ساسانی یاخودلەوەنەیەکۆنتریش بێت. هەرلەگەڵ گەشتەکەی(ڕیچ)داکەسیک بەناوی(مونشءالبغدادی)لەیادەوەریەکانی خۆیدالەبارەی قەڵاکەوەنوسیویەتی ئەم قەڵایەلەسەردەمی (شاپوری کوڕی ئەردەشێر)ی ساسانیدا دروستکراوە کەدەگەڕێتەوەبۆسەدەی سێیەمی.ز بەڵام ئەگەربمانەوێت بەدوای بۆچونێکی تارادەیەک زانستیدابگەڕێیین دەگەڕێینەوەبۆکتیبی(المواقع ا‌ثریة في العراق)کەكتێبێکەهی دەزگای شوێنەوارناسی عێراقەلەم کتێبەدامێژووی قەڵای چەمچەماڵ دەگەڕێنێتەوەبۆسەردەمی کاشیەکان بۆیەدەکرێت ئەم بۆچونەتاڕادەیەک نزیک لەڕاستی لەقەڵەم بدەین،چونکەچەمچەماڵ سەردەمانێک ماڵبەندی فەرمان ڕەوایی کاشیەکان بووە بۆیەدەکرێت ئەوان لەمەڵبەندەکەی خۆیانداقەڵایەکی لەوجۆرەیان دروست کردبێت،جگەلەوەی کاشیەکان دەستێکی بالایان هەبووەلەدروستکردنی قەڵاوقولەی سەربازیدا.

گرنگی قەڵاکە.

مامۆستا تۆفیق وەهبی بەگ لەگەشتێکدا کەبۆناوچەکە کردویەتی بەگشتی باس لەقەڵاکانی ئەم ناوچەیەدەکات پێیوایە ئەوقەڵایانەی کەکەوتەنەتەبەری ڕۆژئاوای بازیانەوە لەلایەن نەتەوەکانی خوارووناوەڕاستی عێراق دروست کراون کەقەڵای چەمچەماڵیش یەکێکە لەوقەڵایانە ویستویانە بیانکەن بەبنکەیەک بەتایبەت بەرامبەر بەدەربەندی بازیان لێرەوەپەلاماری نەتەوەکانی چیای زاگرۆزبدەن. بۆیەبەبڕوای مامۆستافەرهاد هۆکاری سەربازی یەکێکەلەوهۆکارانەی کەڕۆڵیان هەبوەلەدروستبوونی ئەم قەڵایەدا،هەروەهاڕۆڵی بازرگانی بینیوەزۆرجارکراوە بەبنکەیاک بۆچاودێری کردنی ئەوکاروانانەی بەڕێگای دەربەندی بازیانداتێپەڕبوون بۆئەوەی لەتاڵانکردن بیان پارێزن،هەروەهازۆرجارکراوەبەبنکەیاک بۆسەندنی باج وگومرگ لەوکاروانانەی بەم ڕێگایەدا تێپەڕبوەکەڕێگایەکی گرنگی بازرگانی بوە،ئەمەش بوەتەهۆی ئەوەی لەسەردەمی عوسمانیەکاندا ئەم قەڵایەزیاتربەرزبکرێتەوەبەشێوەیەک بتوانێت تەواوی ڕێگای بانی مەقان تادەربەندی بازیانی لێوەدیاربێت.ئەومامۆستایەلەدرێژەی قسەکانیدادەڵێت بەدەرلەم هۆکارانە لەسەردەمی عوسمانیەکاندا دواترئنگلیزەکان ئەم قەڵایەسودی لێوەرگیراوەبۆ(بەرق)کردن کەتاکەشێوازی پەیوەندی کردن بوەلەبەینی مۆڵگەسەربازیەکان بەکار هاتووە.هەروەهائەوشارەزایەی مێژووی چەمچەماڵ ئاماژەبەوەدەکات قەڵای چەمچەمال نەک هەرلەڕوی سەربازیەوە بەڵکولەڕوی سیاسیشەوەگرنگی خۆی هەبووەچونکەقەڵاکەلەچەقی یەکگرتنەوەی دووڕوباردادروست بووەئەودوڕوبارەش یەکێکیان لەکانی کەنعان وئەوی دیکەشیان لەکارێزەوەهاتۆتەخوارەوەلەباکوری ڕۆژهەڵاتی قەلاکەدائەودوڕوبارەیاکیانگرتووە هاربۆیەفەرمانڕەواکۆنەکان لەم قەڵایەداخۆیان پاراستوە،چونکەسێ لایان بەدووڕوبارەکەگیراوەودڵنیابونەلەوەی دوژمن ناتوانێ هیرشیانبکاتەسەربۆیەهەمووفەرمانڕەواکان گرنگیان بەم قەڵایەداوە

مێژووی نیشتەجێبوون لەقەڵاکە.

بەپێی سەرچاوەمێژوویەکان قەڵای چەمچەماڵ هەرلەسەرەتای دروستبونیەوە جێگاتی نیشتەجێبوون وئاوەدانی بووە،چونکەزۆرجارلەکاتی کارکردندالەبەشی خوارەوەی قەڵاکەشوێنەواری دێرین دۆزراوەتەوە.دواتریش لەساڵی(١٨٣٠)زچەندبینایەک لەسەرقەڵاکەدروست دەکرێت ودانیشتوانی گوندەکانی دەوروبەری بەرەوئەوشارە دێن وئاوەدانی دەکەنەوە.هەروەهابەبۆچونی مامۆستافەرهاد قەڵاکەشوێنی نیشتەجێبوون وئاوەدانی بووەبەبەڵگەی ئەوەی (جیمس ڕیچ)کاتێ سەردانی قەڵاکەی کردووەپشکنینی بۆکردووە کۆمەڵێ لەگۆزەو دیزەو هاروەهاکۆمەڵێ بەردی گەورەی تێدادۆزراوەتەوە.هەروەهاسەروەر ئەحمەد دەڵێت لەساڵی (١٨٣٠)لەلایەن سلێمان کوێخاوەیەکەم خانولەسەرئەم قەڵایەبنیات نراوەدواتریش لەلایەن فەقێ قادرەوەئاوەدان کراوەتەوەچەندخانویاکی بۆفەتاح بەگی برای وچەندکەسێکیتر دروست کردووەپاشان لەگوندەکانی دوەروبەری چەندین کەسایەتی ترهاتون لەچەمچەماڵ نیشتەجێبوون.هەروەهادانیشتوانی کۆنی شارەکەباس لەوەدەکەن کەلەکاتی بەکار هێنانی گڵی قەڵاکەدائێسیک وپروسکی مرۆڤیان دۆزیوەتەوە بۆیە بەپێی هەموو ئەمبەڵگانەدەتوانین بڵێین قوڵاکەشوێنی نیشتەجێبوون بووە.