الأحد، 1 يوليو 2012


خوێندنەوەیەک بۆکتێبی
                         (دین ودونیا)ی                                         (د.مەریوان وریاقانع)
                          
                          

                              سازاندنی
سەرەتانوسەرلەپێشەکی کتێبەکەیداپێناسەی دین دەکات بەوەی دین


 دیاردەیەکی کۆمەڵایەتی وفەرهەنگی وڕەمزیەپەیوەندیەکی ڕاستەوخۆی بەمەسەلەی شوناس وبەشوێن وجێی ئینسانەوەهەیەلەناوبوون ولەناودونیاولەناوژیاندانوسەروای دەبینێت ئینسان هەمیشە پێیەکی لەناودیندابووە.لەدیدی نوسەرەوەهەندێجار ئەم دینەبوەبەمایەی ئارامی وئاسایش بۆکۆمەڵگە هەندێ جاریش بۆتە هۆی شەڕوئاژاوەودوبەرەکی بۆکۆمەڵگە بۆیەنوسەرپێی وایەهیچ کۆمەڵگایەک نیە بەیەکێک لەماناکانی دین دینی تێدانەبێت مێژووی ئینسانیش مێژوویەکەپڕەلەدین وهەم پڕەلەبێ دینی بۆیەنوسەرئەمڕۆتەحەدایەکی گەورەدەبێنێت لەنێوان ئەم دووڕەهەندەی مێژووی مرۆڤایەتی ئەم تەحەدادینیەش لەوەدادەدەبینێتەوەکەهێزک لەم هێزانەخۆی بسەپێنێت بەسەرئەوی دیدا تەحەدای نێوان قبوڵ نەکردنی جیاوازی وفرەدەنگیەنوسەرپێی وایەئەمەش تەحەدایەکی گەردونیە وکۆمەڵگەی کوردیشی گرتۆتەوە بەبۆچونی نوسەرقبوڵ نەکردنی جیاوازی سەپاندنی حەقیقەتەکان بەسەریەکترداکۆمەڵگە روبەروی مەترسیەکی گەوورەی دیکتاتۆریانەدەکاتەوە.پاشان نوسسەرباس لەپەیوەندی نێوان دین وئەخلاق دەکات ئەخلاقی دینی بەبەرتەسککردنەوەی ئازادیەکان ناودەبات هەوڵ دەدات ئینسان بچوک بکاتەوە لەپەیرەوکردنی هەندێ فرمانی دەرەکی پاشان باس لەتێروانینی ئەخلاقی دینی دەکات بۆسیاسەت بەمەترسی ناودەبات چونکەوای دەبینێت ئەگەردەسەڵاتدارێک دادپەروەرو دڵسۆزوڕاستگۆومرۆڤدۆست بێت بەڵام چونکەنوێژناکات وحەج ناکات وزەکات نادات ئەوائەخلاقی نیە واتە ئیسلام بوون دەخەنە پێش ئێنسان بوون .دواترباس لەپەیوەندی نێوان دین وعەلمانیەت دەکات سنورداربونی دەسەڵاتە دینیەکان بەمانای نەفیکردنی دین نابینێت ئەو تێزەی عەلمانیەت بەهەڵەناودەبات کەباس لەبێ ڕۆڵی دین دەکات لەژیانی سیاسی وکۆمەڵایەتی خەڵکیداهەروەهاهەبوونی عەلمانیەت بەواتای هەبوونی دیموکراسیەت نابینێت دەشێت سیستمی عەلمانیەت دیکتاتۆریەت دروستبکات هەرواهامەرجی سەرەکیش بۆئەوەی هێزەدینیەکان ببن بەهێزی دیموکراسی لەوەدادەبینێت هێزەدینیەکان وازلەوفکرەیە بهێنن کەحەقیقەتەکانی خۆیان بەتەنیاحەقیقەت بزانن بەسەرتەواوی کۆمەڵگەدابیسەپێنن،نوسەرلەمەترسیەکی گەورە ئاگادارمان دەکاتەوە ئەویش مەترسی دروستکردنی حەقیقەت و سەپاندنێتی بەسەرکۆمەڵگەداکەچەندین شەڕی گەورەبەهەهۆی قبوڵ نەکردنی حە‌قیقەتەکانی کۆمەڵگەبوون لەگەڵ یەکترداکەهەریەکەو خۆی بەتاکەحەقیقیەتی کۆمەڵگەدەزانێ ودانیان بەڕێژەیی بوونی خۆیان نەدەنالەکۆتایی پێشەکیەکەیدانوسەرباس لەئازادی ڕادەربڕین ودین دەکات باوەری وایەئازادیەکانی باوەڕووژدان نابێت بەهیچ دەقێکی دینی نادینی سنورداربکرێت نوسەروایدەبینێت بەشی هەرەزۆری ئازادیەکانی هاوچەرخ لەئەنجامی ململانێ بووەلەگەڵ پیاوەئاینیەکانداکەواتە لیرەدانوسەردین بەنەمان وسنوردارکردنی ئازادی بیروڕادەبینێت،بۆیەباس لەگرنگی ڕیفۆرمی دینی دەکات لەوڵاتی ئێمەدابروای وایە ئەگەرڕیفۆرمی دینی بکرێت ڕۆڵێکی گرنگی دەبێت لەفراوانکردنی پانتایی ئازادی ڕادەربڕین لەکۆمەڵگای ئێمەداهەرواها نوسەربێلایەنی خۆی نیشاندەدات لەبەرامبەر تەفسیرەکانی دیندانایەوێت لایانگیری هیچ تەفسیرێکی دینی بکات بەڵکوهەمیشەلەگەڵ ئەوتەفسیرانەدایە کەتوانای پێکەوەژیان وئازادی ڕادەربڕین فراوانتردەکەن.
 لەباسی یەکەمدانوسەرباس لەسیستمی دیموکراسی حکومرانی دەکات سیستمی دیموکراسیش دابەش دەکات بەسەردومۆدێلداکەئەویش مۆدێلی( دیموکراسی زۆرینە)(دیموکراسی ڕێکەوتن)ە لەدیموکراسیەتی زۆرینە نوسەر باس لەکۆمڵێ خاڵ دەکات کەپێوێستە هەبن بۆسەرکەوتنی ئەم مۆدێلە کەئەویش خۆی لەیەکبونی حزبەکان لەروی بنەمای کارکردن ونەبونی جیاواتزی ئەتنی ونەتەوایەتی ودینی لەوڵاتدا کەپێویستە لەوڵاتێکدا هەبن بۆسەرکەوتنی ئەم مۆدێلە نوسەرلێرەدا(بەریتانیا)بەنمونەدەهێنێتەوە بەڵام لەمۆدێلی دووەمدا کە(دیموکراسی ڕێکەوتن)ە دەسەڵات نادرێت بەیەکلایەن کەبراوە ی هەڵبژاردنەکانە بەڵکو ئەولایەنانەش بەژداردەبن کەکەمینەیەکی دەنگەکانیان بەدەست هێناوە بۆیەنوسەرباس لەگرنگی ئەم مۆدیلە لەحکومڕانی دەکات لەو وڵاتانەی کەحزبەکانیان حزبی ئەتنی و نەتەویی وپێکهاتەیەکی تایبەتن یان دانیشتوانەکەی دابەش بون بەسەرنەتەوەی جیاو گروپی ئەتنی و دینی و مەزهەبی جیاوازئاماژەبەوەدەکات بەهۆی بەهۆی پەیرەوکردنی ئەم مۆدێلە هیچ لایەنێکیان ناتوانن خۆیان بسەپێنن بەسەرلایەنێکی تردابەڵکو هەمویان بەژداردەبن لەبریاردانداهەروەهانوسەرلەومەترسیەش ئاگادارمان دەکاتەوە کەلەپەیڕەوکردنی دەیموکراسیەتی زۆرینەسەردەکێشێت بۆدیکتاتۆریەتی زۆرینە لەووڵاتانەداکەکێشەوئاژاوەی سیاسی وکۆمەڵایەتی گەورە دەنێتەوە بۆئەمەش نوسەرشەری نێوان کاسۆلیکەکان وپرۆتستانەکانی ئێرلاندا بەنمونەدەهێنێتەوە پاشان نوسەوباسەکەی دەبەستێتەوە بەعێراق ئاماژەبەوەدەکات کەهەنگاوی یەکەمی دیموکراسیەتی عێراق تەنهابەوەدەستپێناکات کەبیری تونڕەوی عەرەبی نەمێنێت بەڵکوبەوەدەست پێدەکات کەشارازادینیەکان پیاوانی دین وازلەدەرکردنی فتوا بهێنن تێکەڵ بەکاری سیاسی نەکەن بەناوی خوداو(پێغەمبەرد.خ)ەوە قسەنەکەن .پاشان نوسەر ئاماژەبەوەدەکات کەتا دەپازدەساڵی داهاتووهێزەدینیەکان ڕۆڵیان دەبێت لەدیاریکردنی ئەنجامەکانی هەڵبژاردنەکان چ شیعی بن یان سونی.هەروەهالەناوچەکوردنشینەکانیشدانوسەردەڵێت بەهۆی بونی گەندەڵی ئیداری وناعەدالەتی لەدابەشکردنی سامانی وڵات ئەگەرێکی بەهێزەبۆباڵادەست بوونی هێزەئیسلامیەکان هەڵبەت ترسی نوسەر لەباڵاددەست بوونی هێزەئیسلامیەکان لەوەوەسەرچاوەدەگرێت کەزۆربەی هێزەئیسلامیەکان کەلەم ناوچەیەدادەسەڵاتیان گرتۆتەدەست سەرەتاهەرەشەبونەبۆسەربناماکانی مۆدێرنە شۆڕشی( ئێرانی وسودانی)ش بەنمونەدەهێنێتەوە لەگەڵ ئەوەشدادیموکراتیبونی هێزەئیسلامیەکان بەئەگەرێکی ماحاڵ نازانێت بۆئەمەش نمونەی تورکیادەهێنێتەوە.
پاشان نوسەرباس لەپەیوەندی نێوان ئیسلام وڕۆژئاوادەکات ئاماژەبەو وێنەخراپ وگشتگیرەدەکات کەبۆیەکتریان دروستکردووە  وەک ئەوەی ڕۆژئاواکۆمەڵگەی ئیسلامی بەبەرهەمهێنەری تێرۆروفاشیەت وڕێزنەگرتنی ئافرەت تۆمەتباردەکات ئاواش ئیسلام ڕۆژئاوابەبەرهەمهێنەری بێ ئەخلاقی ونەمانی موقەدەس تۆمەتباردەکات بۆیەنوسەرئەوراستیەئاشکرادەکات نەئیسلام ئەوەیەکەڕۆژئاواوێنەی بۆدەکات و نەڕۆژئاواش ئەوەیە کەئیسلام وێنەی بۆدەکێشێت.پاشان نوسەردێتە سەرباسی سانسۆری دینی دەڵێت لەشانۆی هەمووسانسۆرێکداموقەدەسێک هەیەلەپشت هەمووموقەدەسێکەوەگروپێکی کۆمەڵایەتی هەیەکەبەناوی موقەدەسەوە بەرگری لەدەسەڵاتی سیاسی وکلتوری و رەمزی خۆی دەکات ،پاشان مەترسی سانسۆری دینی لەکوردستان دەخاتە رووبەمەترسیترین سانسۆری ناودەبات لەکوردستاندا ،دواترنوسەرباس لەموقەدەسی دینی دەکات بەمەترسی بۆسەریەکریزی کۆمەڵگای ناودەبات چونکەنوسەرپێی وایە کۆمەڵگا تەنیاموقەدەسێکی نیە ناتوانین تەنیاموقەدەسێک بەسەرکۆی کۆمەڵگەدابسەپێنین،دواترنوسەردێتەسەرترسی ئیسلامیەکان لەعەلمانیەت هەروەهامەترسی عەلمانیەت لەئیسلامیەکان وئەووێنانەی بۆیەکتری دروستدەکەنە نوسەرلێرەدادەیەوێت بڵێت نەعەلمانیەت ئەوەیەکە ئیسلامیەکان لێی تێگەیشتون نەئیسلامیش یەوەیە کەعەلمانیەکان لێی تێگەیشتون.چونکەعەلمانیەت واتەبەلاوەنانی دین نیە لەژیانی سیاسی وکۆمەڵایەتی کورتکردنەوەی بۆپەیوەندی رۆحی ئینسانەکان،بەڵکودین هەمیشەڕۆڵی خۆی بینیوە لەژیانی سیاسی وکۆمەڵایەتی،تەنیا ئەوەترسی کۆمەڵێ لەگروپە ئیسلامیەکانەکەبەناوی دینەوەدەیانەوێت بەرژەوەندیەکانی خۆین بپارێزن.پاشان نوسەرباسلەوەدەکات کەچۆن ئیسلام کراوەبەئایدۆلۆژیایەکی سیاسی دەڵێت لەهیچ دەقێکی قورئان فەرمودەکانی پێغەمبەر(د.خ)باسی ئیسلام نەکراوە وەک ئایدۆلۆژیا،کردنی ئیسلام بەئایدۆلۆژیایەکی سیاسی دەگەرێنیتەوە بۆدامەزرێنەری( ئیخوان مسلمین)ی مصری(حسن بنا)ئەویش لەروانگەی تێکەڵی بەئایدۆلۆژیەکانی فاشیزم وسۆسیالیزم ولیبرالیزم.پاشان نوسەرئاماژەبەسەرهەڵدانی پۆست ئیسلامیزم دەکات کەجیاوازە لەئیسلامیزم کەهەمیشەهەوڵی شۆرش وجیهاد دەدات بۆگرتنەدەستی دەسەڵات سەپاندنی ئەحکامەکانی ئیسلام بەسەرتەواوی کۆماڵگەدابەڵام پۆست ئیسلامیزم هەوڵی ئەوەدەدات ئیسلام لەئیسلامێکی شۆرشگێرانەوە بکات بائیسلامێک نەرمونیانترلەئیسلامیزم خۆی نەسەپێنێت بەسەرئەوانی دیکەداوکەس نەتوانێت رەخنەی لێبگرێت ئەگەررەخنەکانیان بەدڵیان نەبو ئەوابەرنەعلەتی پیاوەدینیەکان بکەون بۆئەمەش نمونەی (ئیبن روشد)دەهێنێتەوەکەچۆن لەلایەن خەلیفەی عوسمانیەوەبەلەعنەتکرا.لەبەشێکی دیکەی نوسینەکەیدا نوسەرباس لەپەیوەندی نێوان دین ودەوڵەت دەکات نوسەرلەوبروایەدایە هەمیشەدین رۆڵی هەبوەلەناوکایەکانی دەوڵەتدابەڵام دەبێت دەستلەکاروباری دەوڵەت وەرنەدات حەرامو حەڵاڵی خۆی بەسەرحەراموحەڵاڵی دەوڵەت نەسەپێنێت بەڵکودین ببێتە بەشێک لەکۆمەڵگەی مەدەنی چاودێریکردنی دەوڵەت جەخت لەوەدەکاتەوەکەنابێت دەوڵەت بخرێتەخزمەتی دینەوە هەروەهاکاری دەوڵەت ئەوەنیە باوەری مرۆڤاکان دیاری بکات واتەدەوڵەت ئەرکی بڵاوکردنەوەی دین نیە هەروەک چۆن ڕێگریش نیەلەبڵاوکردنەوەی .
پاشان نوسەردێتەسەرباسی ئامادەگی دین لەکوردستان بەگوتاری جیاوازەوە لێرەدانوسەرداوادەکات چیتردین بەرهەم نەهێنرێت چونکەدین لەکوردستان لەتەواوی کایەکانی ژیاندا ئامادەیە داوادەکات دینێک هەبێت دوربێت لەخورافیات ومەیلی تۆتالیتاریانە.باس لەوەدەکات کەچۆن دین لەکوردستان بەهۆی موکەبەرەوقیرەقیری پیاوەئاینیەکان لەڕۆحانیەت دابڕێنراوە ئەوترسەئاشکرادەکات کەدینی قیڕەقیڕلەبری عەشق بۆدین توند رەوی وتێرۆربەرهەم دەهێنێت.دواترنوسەرسەردێتەسەرداوای هەندێ لەپیاوانی دین لەکوردستان کەداوای لیژنەیەکی سانسۆریان کردبوبۆئەوبڵاوکراوانەی کەهێڵەسورەکانی دین دەبەزێنن ،نوسەرلەمەترسی لیژنەیەکی لەوشێوەیە ئاگادارمان دەکاتەوە هەوڵ دەدات لەگەڵ بیرکردنەوەی بەعسدا بیگونجێنێت کەبەناوی موقەدەسەوە ڕێگەیان لەبڵاوکراوەکان دەگرت پاشان ئەوراستیەئاشکرادەکات کەئەمڕۆبەهۆی بونی تەکنەلۆژیاوە سانسۆر ماحاڵ بووە ئەوەی لێی ناگەرێیت چاپ بكریت پاش پێنج دەقە لەڕێگەی ئامرازەکانی دیکەی ڕاگەیاندنەوە مرۆڤ دەتوانێت بڵاویان بکاتەوە یان پشانیان بدات لەکۆتایدانوسەربێ هیوایی خۆی لەهەڵسوکەوتکردنی دیموکرسیانەی هێزەئسلامیەکان دەردەبڕێت باس لەوزمانە تۆتالیتاریانە دەکات کەبەناوی ئیسلام وڕەسەنایاتی وکلتوری کوردی بەکاری دەهێنن خۆیان بەتاکە حەقیقەت ودەم ڕاستی دین وکلتوری کوردی دەزانن بۆیەنوسەر ئەم شێوازەی هێزەئیسلامیاکان بەبچوککردنەوەی هێزەئیسلامیەکان ناودەبات نەک گەورەکردنەوەیان .
لەبەشی دووەمی کتێبەکەیدانوسەرباس لەئامادەگی دین ووەزیفەکانی دەکات کەزیادلەشێوازێک ئامادەیە زیادلەوەزیفەیەکی هەیەلەکۆمەڵگای ئێمەداوەک دینی سیاسی،دینی مللی،دینی ڕێکخراو،سەرەتاباس لەرۆڵی سیاسی دین دەکات لەکوردستان مێژووەکەی دەگەڕێنێتەوەبۆسەردەمی (حاجی قادری کۆیی)وکۆمەڵەچەمکێکی گرنگ بەمەسەلەی نەتاوایاتی دەبەخشێت وەک چەمکی فیداکاری وخۆشەویستی نیشتمان هەرلەم ڕوانگەیەوەباس لائامادەگی دین دەکات لەوڵاتەعەلمانیەکان بەراوردێک لەنێوان کۆمەڵگەی کوردی وئەو وڵاتانەدەکات ئەراستیەدەسەلمێنێت کەدین لەوڵاتە عەلمانیەکانیسدا ئامادەیە بەڵام جیاوازی لەگەڵ کۆمەڵگای خۆماندالەوەدایە کەلەووڵاتانەدادین تەنهابڕێک لەڕۆڵەکانی دەبینێت دین ڕەهەندێکە لەڕەهەندەکانی شوناس بەڵام هێزەدینیە ئیسلامیەکانی لای خۆمان دەیانەوێت دین بکەنە هەموو شوناس هەموو ڕۆڵەکانی بددەنێ،لەمێژووی کۆمەڵگە مۆدێرنەکاندادین بەشێکەلەسیاسەت بەڵام لای خۆمان دەیانەوێت دین بکەن بەهەموسیاسەت،هێزەدینیەکانی لای ئێمەبەناوی موقەدەسەوە قسەدەکەن لەوەتێناگەن ئەوان تەنهاهەڵگری بەشێک لەمقەدەسن ئەوانەشی بەحەقیقەتەکانی ئەوان رازی نبێت ئەوافرەی دەدەنەدەرەوەی دین ،هەرچەندە نوسەربونی هێزەئیسلامیەکان یان بونی دەوڵەتێک دینی هەبێ یان بونی دینێک دەوڵەتی هەبێ بەمەترسی نازانێت،بەڵام مەترسی نوسەرلەوەوەدروست دەبێت ئەم هێزەئیسلامیانەدینێک یان حەقێقەتێک بەسەرتەواوی کۆمەڵگەدا بسەپێنن بەناوی دین وکلتوروهەمووئەندامانی نەتەوەوقسەبکەن ترسەکەلەوەوەدەست پێ دەکات ئەم هێزانەڕێژەیی بوونی خۆیان نەبینن بەناوی هەمووحەقیقەتەوە قسەبکەن بۆیەنوسەرپێی وایە هێزەدینیەکانی ئێمە تائێستا کامڵنەبوون.
                          هەژارکەیفەشەریف 
....زیاتر

الجمعة، 29 يونيو 2012


بيردؤزى زانينة بؤشايى (فجوه المعرفه) knowledge gap:
    لةو باوةرِةدا بوون كة ئامرازةكانى راطةياندن رؤلَيَكى بةرضاوو طةورةى لة زيَدة بةخشينى زانيارى طشتى لة كؤمةلَطادا بينيوةو بةشداريشى لة سوككردن و كةمكردنةوةى رادةى جياوازييةكان لة ئاستى زانينى نيَوان تويَذة جياوازةكانى كؤمةلَطادا كردووة. ئةو جياوازييانةى  لة ئةنجامى جياكاريي مةلَبةندة كؤمةلَايةتيةكان و ئاستةكانى فيَركردندا سةريان هةلَداوةو دروست بوون (Gaziano-1983) كةضى ذمارةيةكى زؤرى تويَذينةوةكان جةخت لةسةر ئةوة دةكةنةوة كة ئامرازةكانى راطةياندن لة هةموو حالَةتيَكدا لة طواستنةوةى زانيارييةكان بؤ هةموو تاكةكانى كؤمةلَ و بةهةمان ثلةو تواناو كارامةيى سةركةوتوو نابيَت. لةوانةية يةكيَك لة طرنطترين ئةو تويَذينةوانةش, تويَذينةوةى (star&huges) بيَت, كة لة دواى جةنطى دووةمى جيهانى ئةنجامدرا, تيايدا ئاستى كاريطةريَتى هةلَمةتةكانى راطةياندن لةسةر نةتةوة يةكطرتووةكان سةبارةت بة ضةنديَتى و ئاستى زانيارييةكان لاى ضةند كةسيَك تاقيكرايةوة, هةلَمةتةكةش ماوةى شةش مانط بةردةوام بوو. ئةنجامى تويَذينةوةكةش جةختى لةسةر ئةوة كردةوة كة كاريطةريَتى هةلَمةتةكة كاريطةريَتيةكى هةلَمةتةكة كةم بوو, ضونكة ئاستى زانيارى لاى تاكةكان لة دواى كؤتايى هاتنى هةلَمةتةكة كاريطةريَتييةكى ئةوتؤى بةخؤوة نةديبوو, هةروةها هةردوو تويَذةرةكة ئةوةيان دؤزييةوة كة هةلَمةتةكةيان توانيويةتى بة ليَهاتووييةوة بطاتة ئةو تاكانةى كة بة تةمةن بضوكترن و خويَندةوارييان زياتر بووة, لة كاتيَكدا كة ئةوانةى كةمتر خويَندةوارو بةتةمةن طةورةتر بوون و هةر بة جاريَ ئاطايان لة هةلَمةتةكة نةبووة.
    هةروةها هةنديَ تويَذينةوة كة سةبارةت بة كاريطةريى هةلَمةتة سياسييةكان ئةنجام درابوو ئةوةيان دةرخست كة ئامرازةكانى راطةياندن كاريطةريَتيةكى كورتى لة بةشداريكردن لة "ثرِكردنةوةى بؤشايى _ ردم المعرفة"ى نيَوان كؤمةلَة جياوازةكانى كؤمةلَطادا هةية, لة كاتيَكدا هةنديَ تويَذينةوةى ديكة بة تةواوى ثيَضةوانةى تويَذينةوةكانى ثيَشووتريان دةرخست, كاتيَك ئةوةيان ئاشكرا كرد كة _ تةنها _ كةمينةيةكى ئاطادارو وشيار لة نيَو كةرتةكانى ديكةى جةماوةر بة شيَوةيةكى بةرضاو سوود لةو زانيارييانة وةردةطرن كة ئامرازةكانى راطةياندن ثيَشكةشيان دةكات, بةمةش ئةو زانينة بؤشايية (فجوة المعرفة) ى كة لة نيَوان ئةو كةرتانةى كؤمةلَطادا هةية لة جياتى ئةوةى كةمتر بيَتةوة, فراوانتر دةبيَت.


    لة ميانى ئةو ئةنجامانةى لةو تويَذينةوانةو ئةواني ترةوة بة دةست هاتن, (تيضنةر tichenor) و هاورِيَكانى بيردؤزى (زانينة بؤشايى _ فجوة المعرفة)يان لة سالَى 1970 سةثاند, كة دةلَيَ:
   "هةرضةندة ضرِى ئةو زانيارييانةى ئامرازةكانى راطةياندن ثيَشكةشى سيستةميَكى كؤمةلَايةتى دياريكراوى دةكةن زياتر بيَت, ئةو كاتة تويَذة ئاست بةرزة كؤمةلَايةتى و ئابووريةكان بة شيَوةيةكى خيَراترو ضرِتر لة تويَذة ئاست نزمة كؤمةلَايةتى و ئابوورييةكان, زانيارييةكان وةردةطرن, ئةمةش دةبيَتة هؤى فراوانتر بوونى (زانينة بؤشايى _ فجوة المعرفة)ى نيَوان ئةو تويَذانة, لة جياتى بةرتةسككردنةوةو كةمكرنةوةيان".
    Tichenor ئاماذةى بةوةش كرد كة ئةم طريمانةية بةو مةبةستة نيية كة ئيدى ضين و تويَذةكانى خوارةوة بة تةواوى بة بيَ زانياى دةميَننةوة, يان تاكة هةذارةكان لة رووى زانيارييةوة هةذارتر دةبن, بةلَام ئةوة دةسةلميَنيَ كة زيادبوونى زانين لاى تويَذة ئاست بةرزة ئابوورى و كؤمةلَايةتيةكان بةشيَوةيةكى ريَذةيى طةورةتر دةبيَت. Tichenor خويَندةوارى وةكو ئاماذةيةك بؤ ئاستى ئابوورى و كؤمةلَايةتى لة قةلَةمدا, هةر لةسةر ئةو بنةمايةش تاكةكانى كؤمةلَطاى بؤ ضينة كؤمةلَايةتيية ئابووريية بةرزو نزمةكان ثؤلين كرد.
Tichenor    ثيَى واية كة سةثاندنى زانينة بؤشايي (فجوة المعرفة) لة بنةرِةتدا لةسةر ئةو هةوالَانة جيَبةجيَ دةكريَت كة ثةيوةستن بة ثرسة طشتيةكان, يان بابةتة زانستيةكان كة بة شيَوةيةكى طشتى ئاراستةى جةماوةر دةكريَ, واتة ئةمة لةسةر هةموو بابةتيَك جيَبةجيَ ناكريَت, بة تايبةتى ئةو بابةتانةى كة بةلاى جةماوةريَكى تايبةتةوة طرنطن, وةكو هةوالَى نرخى بازارِو هةوالَى وةرزشى.
Tichenor   هةنديَ طؤرِانكارى ديكةيشى خستة سةر ئاستى ئابوورى كؤمةلَايةتى (ses) _ tichenor خويَندةوارى بة ثيَوةريَكى بنةرِةتى ئةو طؤرِانكاريية دةزانيَت _ و ثيَى واية ئةو طؤرِانكاريية دةبيَتة هؤى زيادبوونى زانينة بؤشايى, لة هؤكارى ئةو طؤرِانكارييانةش:







ئةو فاكتةرانةى كاريطةرى هةية لةسةر دروستكردنى بؤشايى:
1- كارامةييةكانى ثةيوةنديكردن (راطةياندن) communication skills:
  بةرزبوونةوةى ئاستى خويَندةوارى دةبيَتة هؤى زيادبوونى تواناى تاك لة تيَطةيشتن, ئةمةش تواناى وةرطرتنى زانياريية تايبةتةكان دةربارةى ثرسة طشتييةكان و بابةتة كردارييةكان بة كارامةيى و توانايةكى طةورةترةوة وةردةطريَت.

2- ثاشخانة زانينةكان (الخلفية المعرفية) prior knowledge:
  مةبةست ليَى ئةو زانياريية ثاشخانانةية كة تاك لةميانى بة كارهيَنانى ئامرازةكانى راطةياندنةوة بةدةستى هيَناوة, يان لة ريَطةى خودى خويَندنةوة وةريطرتوون. جا ئةو تاكانةى ئةو ثاشخانة زانينةيان هةية, ئاطادارترن لةسةر ئةو بابتةتانةى كة لة ئامرازةكانى راطةياندنةوة ثيَشكةشيان دةكريَت, هةروةها تواناى تيَطةيشتنيشيان زياترة.
3- ثةيوةنديكردن بة كةسانى ترةوة social contact:
  خويَندةوارى دةبيَتة هؤى زيادبوونى ضالاكيية رؤذانةكانى تاك و زياتر بوونى ذمارةى ئةو كؤمةلَانةى كة سةردانيان دةكات و ثيَيانةوة ثةيوةست دةبيَت, كة ئةمةش ثةيوةنديكردنى بة خةلَكانى ترةوة زؤرتر دةكات. هةر هةموو ئةمانةش طريمانةى طفتوطؤ لةسةر ثرسة طشتيةكان لةطةلَ خةلَكانى تردا زياتر دةكات, ئةمةش رةزامةندى و ئاسوودةييةكى دةروونييان ثيَدةبةخشيَ و هةنديَ لة ثيَداويستيية دةروونى و كؤمةلَايةتييةكانيان تيَر دةكات.
4- ثرِؤسة دةستة بذيَرةييةكان (العمليات الانتقائية) selectivity:
  ئةم خالَةيان (بينين و بيستن و خويَندنةوةى) هةلَبذاردةيى و هةستثيَكردنى هةلَبذاردةيى و طفتوطؤو وةبيرهيَنانةوةى هةلَبذاردةيى دةطريَتةوة, هةروةكو "sears & freedman سيَرس و فريدمان" ئاماذةى بؤ ئةوة دةكةن كة ئةو تاكانةى ئاستى خويَندنةوارييان بةرزتر بيَت زياتر مةيل و ئارةزووى بةكارهيَنانى ئامرازةكانى راطةياندنيان هةية, بةمةش هةست بةو زانيارييانة دةكةن و بة بير خؤيانى دةهيَننةوةو طفتوطؤى لةسةر دةكةن كة لةطةلَ باوةرِو بةهاو ئاراستةكانياندا بطونجيَت.
5- جؤى ئامرازةكانى راطةياندن (سيستةمى راطةياندن):The nature of the mass media system
Tichenor  وايدةبينيَ ئةو كةسانةى ئاستى و ئابوورى كؤمةلَايةتييان بةرزترة زياتر ئارةزووى خويَندنةوةى رؤذنامةو طؤظار دةكةن, لةوانةى كة ئاستى ئابوورى و كؤمةلَايةتييان نزمترة, ئةمةش دةبيَتة هؤى ئةوةى كة ئاستى زانينة بؤشايى (الفجوة المعرفية) فراوانترو زياتر ببيَت, ضونكة رؤذنامةو طؤظار لة هةموو ئامرازةكانى ديكةى راطةياندن بة دوورو دريَذيتر زانيارييةكان ثيَشكةشى خويَنةر دةكةن. هةروةها رؤذنامةو طؤظار لةوانةية بةردةوام بن لة بايةخدان بةو بابةتانةى نويَكارى خؤيان لة دةستداوة, لةلايةكى ديكةشةوة بابةتى كاروبارة طشتييةكان و بابةتة زانستييةكان لة لايةن ئامرازةكانى راطةياندنةوة هةموو كات و بة هةمان ضرِى و دووبارة كردنةوةى بةردةوام بلَاو ناكريَنةوة, تاكو تويَذة كؤمةلَايةتى و ئابووريية ئاست نزمةكان زياتر ليَيان تيَبطةن و وةريان بطرن.
   سةربارى هؤكارةكانى ثيَشوو, ئةو هؤكارانةى دةبنة يارمةتيدةرى زياتر بوونى زانينة بؤشايى (فجوة المعرفة), بة تايبةتيش لة ولَاتة تازة طةشةسةندووةكاندا, باوةرِى زؤرينةى ئةوانةية كة لةو ولَاتانةدا بة كاروبارى راطةياندنةوة خةريكن, لة باوةرِيان بة كاركردن لةميانى ئةوانةى ثيَيان دةوتريَت (سةركردةكانى را _ قائدة الرأى opinion leaders ) ضونكة خةلَكانيَكى زؤر كةوتنة ذيَر كاريطةريى ئةوةى ثيَى دةلَيَن: طواستنةوةى زانيارى بة دوو قؤناغ "انتقال المعلومات على مرحلتين two step or information " لة كاتيَكدا كة ذمارةيةك لة تويَذةران بينيان كة زانيارييةكى زؤر كةم لة لايةن (سةركردةكانى رِا) وة بؤ جةماوةريَكى فراوان دةطوازريَنةوة, بةلَكو طةليَجار بة شيَوةيةكى شيَويَنراويش زانيارييةكان بؤ جةماوةر دةطوازنةوة.

   تيضنؤ tichenor دوو جؤر تويَذينةوةى سةرةكى كة بةسةر بيردؤزى زانياريدا ئةنجام دةدريَن دياريكرد, ئةوانيش بريتين لة:
1-  ئةو تويَذينةوانةى لة كاتوساتى جياجيادا ئةنجام دةدريَن:
  ئةم جؤرةيان لة دةستنيشان كردنى كاريطةريى هؤكاريي (السببي) ئامرازةكانى راطةياندن لةبةر تةسكبوونةوةو فراوان بوونى زانينة بؤشايي (الفجوة المعرفة)ى نيَوان تاكةكان سوودى ليَوةردةطيريَت.
2-  ئةو تويَذينةوانةى لة كاتوساتى دياريكراودا ئةنجام دةدريَن:
   لة ريطةى ئةم جؤرةشيانةوة لة بوونى ئةو ثةيوةنديية باشةى نيَوان ئاستى ئابوورى و كؤمةلَايةتى و نيَوان ئاستى زانين و زانيارى كة لةميانى ئامرازةكانى راطةياندنةوة بة دةستهاتوون دةكؤلَريَتةوة, بة تايبةتى ئةو بابةت و ثرسانةى كة لة لايةن ئامرازةكانى راطةياندنةوة بايةخيان ثيَدراوةو بة ضرِى روومالَكراون.

هةروةها تويَذةران نويَذينةوةكانى زانينة بؤشاييان بؤ دوو ئاست ثؤلين كردووة:
-      ئاستى دياريكراوى تاك:
   جةخت لةسةر دةستكةوتنى تاك لة وةرطرتنى زانيارى لة ريَطةى ئامرازةكانى راطةياندنةوة دةكاتةوة, بة ثيَى ئاستى كؤمةلَايةتى و ئابووريى ئةو تاكانة لة بةكارهيَنانى ئامرازةكانى راطةياندندا. ويَرِاى طؤرِانكاريى ديكةى وةكو ئاستى بايةخ ثيَدانى تاكةكان و توانستى زانينيان و كارامةييةكانى ثةيوةنديكردن (راطةياندن) كة وا دةكات ئاستى زانينى بابةتة دياريكراوةكان لاى هةنديَك لةو كةسانة طةورةترو زياتر بيَت.
-      ئاستى كؤمةلَايةتى دةستنيشان نةكراو:
   ئةم ئاستةش جةخت لةسةر ثرِؤسةى جلَةوكيَشكردن و زالَ بوون بةسةر زانيارييةكان و دابةشكردنيان بة بوونيادى كؤمةلَطةوة دةكاتةوة. طؤرِدراوة طرنطةكانى ئةو تويَذينةوانةش طؤرِدراوة طةليَكن (متغيرات) لةسةر ئاستى كؤمةلَطا بة طشتى, نةك لة ئاستى تاكةكانى وةكو ئاستى ململانيَ لة كؤمةلَطةو قةوارةى زالَ بوون بةسة زانيارييةكان لة دامةزراوةكانى راطةياندن وئةوانى تردا.
   لة ئةنجامى جةختكردنةوةى ئةو ئاستةش لةسةر دابةشكردنى زانيارى لة كؤمةلَطة بة طشتى لة نيَوان ضينة جياوازةكاندا دةتوانين بلَيَين بؤشاييةكان لةم ئاستةدا رةطورِيشةيان دةطةرِيَتةوة بؤ جياوازيية بنةرِةتييةكانى خودى كؤمةلَطا, نةك بؤ تواناى ئامرازةكانى راطةياندن.
   لة هةولَةكانى تويَذةرانيش بؤ ثةرةثيَدانى ئةو سةثاندنة طريمانةيةى كة "تيضنؤ tichenor " و هاورِيَكانى داياننا, ضةندان جيَطرةوة سةريان هةلَدا كة لة لايةن تويَذةرانةوة بؤ شرؤظةكردنى زانينة بؤشايى نيَوان ضينة جياوازةكانى كؤمةلَطة خرانة رِوو. بؤ نموونة (Rogers 1976) ئاماذةى بةوةدا كة زانيارييةكان تةنها نابنة هؤى روودانى بؤشايى لة زانيندا, بةلَكو دةبنة هؤى روودانى بؤشايى هاوشيَوة لة رةفتارو ئاراستةشدا. بؤية "Rogers" زاراوةى "زانينة بؤشايى knowledge Gap" بة زاراوةيةكى ديكة طؤرِييةوة كة ئةويش "بؤشايى كاريطةريَتى ثةيوةنديكردن (راطةياندن)ة, "Gap The Communication Effects". هةروةها "Rogers" ئةوةيشى دوثاتكردةوة كة هؤكارى بؤشاييةكان (الفجوات) تةنها بة هؤى ئامرازةكانى ثةيوةنديكرن (راطةياندن)ى جةماوةرييةوة نيية, بةلَكو ثةيوةنديكردن (راطةياندن)ى كةسيش هؤكاريَكى ديكةى روودانى ئةو بؤشاييانةية.
"Rogers" وايشى دةبينيَ كة هؤكارى تر _ جطة لة خويَندةوارى _ هةن بؤ ئةوةى بةشدارى لة هاتنةكايةى ئةو بؤشاييانةدا بكةن "windahl McQuail &1993 ".
   زؤريَك لة تويَذةرانيش ثشتطيرى بؤضوونةكةى (Rogers)يان كرد, لة رووى بة هةند وةرطرتنى ئاستى ئابوورى و كؤمةلَايةتى _ خويَندةوارى وةكو ثيَوةريَكى بنةرِةتى بؤى _ لة جياوازى نيَوان تاكةكان لة رووى بة دةستهيَنانى زانيارى لة ئامرازةكانى راطةياندندا,"Schramm & 1969 Wade" وايان دةبينى كة ثرِؤسةى خويَندن جؤريَك لة راكيَشانى تاكةكان بؤ بةدستهيَنانى زانيارى دروست دةكات.
"1969 Schramm & Wade".
   سةرةرِاى ئةوة, كةضى هةنديَ تويَذةرى ديكةش لايةنطرى "Rogers"يان كردو ئاماذةيان بة بوونى هؤكارى ديكةدا _ بة جياوازيى خويَندن _ كة بةشدارى لة روودانى بؤشايى لة زانيندا لة نيَوان  تويَذة جياوازةكانى كؤمةلَطادا دةكةن, لةو تويَذةرانةش "Ettema & Kline 1977" كة هةردووكيان ئاماذةيان بةوةدا, جياوازيى زانينى نيَوان تاكةكان لة بنةرِةتدا دةطةرِيَتةوة بؤ جياوازييةكانى ئاستى بايةخ ثيَدانى تاكةكان, نةك جياوازى لة ئاستى خويَندةواريدا.
   هةردوو تويَذةر "Genova & Greenberg" لايةنطريى ئةو ئاراستةيان كرد, هةردووكيان, هةستان بة هةمواركردنى هةنديَ لايةنى طريمانةى زانينة بؤشاييةكةى كة "Tichenor" داينابوو, ئةمان خويَندنيان بة بايةخ ثيَدان طؤرِييةوة (واتة مةرج نية هةر كةسيَك خويَندةوار بيَت, هةتا ئاستى خويَندنيشى بةرز بيَت ئارةزووى خويَندنةوةو فيَربوون بكات _ وةرطيَرِ), هةردوو تويَذةرةكة وايان دةبينى كة سةرةرِاى ئةوةى خويَندةوارى دةبيَتة هؤى زيَدة بايةخدانى تاك, كةضى ئةمة ئةوة ناطةيةنيَت طريمانةى ئةوة بكةين كة بايةخيَكى هاوبةش لة نيَوان تاكة خويَندةوارو ئاست بةرزو ئاست نزمةكاندا هةبيَت.
   هةر لةسةر ئةم بنةمايةش هةردوو تويَذةرةكة لة تويَذينةوةكةياندا جةختيان لةسةر بايةخثيَدان Interest كردةوة, بةو ثيَيةى كة ئةو بنضينةية بة شيَوةيةكى باش يارمةتى شرؤظةكردنى جياوازيية زانينةكانى نيَوان جةماوةرو ئامرازةكانى راطةياندن دةدات.
  هةردووكيان نموونة (نموذج)يَكيان ثيَشكةش كردو تيايدا بؤضوونى خؤيان روونكردةوة. لةميانى ئةو "نموونة"يةدا طريمانةى ئةوةيان كرد كة بةدةستهيَنانى زانين لاى ئةو كةسانةى كة بايةخ بة بابةتةكان دةدةن خيَراتر طةشة دةكات, بة تايبةتى لة قؤناغةكانى يةكةم و ناوةرِاستدا لة ثيَشكةش كردنى زانيارى لة ريَطاى ئامرازةكانى راطةياندنةوة, لة كاتيَكدا ئةطةر هات و رووداو بةردةوام بوو بؤ ماوةيةكى دريَذتريش ثيَشكةش كرا, ئةو كاتة ثيَشبينى كةمكردنةوةى, يان داخستن و نةهيَشتنى زانينة بؤشايى دةكريَت. بةمةش قةوارةى بؤشاييةكة ثةيوةستة بة دريَذى ئةو ماوةيةى ئامرازةكانى راطةياندن سةرقالَى بلَاوكردنةوةى هةمان بابةت دةبن.
   هةر يةك لة "Mcquail & Windahl" ئاماذةيان بةم ضةمكة داوة ئةوةشيان دووثات كردةوة كة هةنديَك لة تويَذةران ناوى ئةم دياردةيةيان ناوة "بةرزترين رادةى كاريطةريَتى Celing Effects", طةيشتن بةم بةرزترين رادةيةش كاتيَك دةبيَت كة زانياريية ضاوةرِوانكراوةكان لةسةر بابةتيَكى سنوردار دةبيَت, لةم حالَةتةدا ئةوانةى تواناى بةدةستهيَنانى زانيارييان زؤرة, بة تيَثةرِبوونى كات هيضيان دةست ناكةويَت, بةمةش ئةوانةى ئاستى كؤمةلَايةتى و ئابووريان نزمة, دةتوانن بطةنة ئةوانةى ئاستى كؤمةلَايةتى و ئابووريان بةرزةو لة رووى زانينةوةش لة ثيَشيانةوةن. هةروةها دةكريَت بطةنة ئةو رادة بةرزةى كاريطةريَتى, ئةطةر هات و ئةو تاكانةى خاوةن ئاستيَكى ئابوورى و كؤمةلَايةتى بةرزن, لة طةرِان بة دواى زؤرترين زانيارى دةربارةى بابةتيَكى دياريكراو هاندةر, يان ثالَنةر Motivation لة دةست بدةن, لةو كاتةى كة هاوتاكانيان, ئةوانةى خاوةن ئاستيَكى نزمى ئابووى و كؤمةلَايةتين, هيَشتا ثالَنةرى طةرِانيان بةدواى زانيارى زياتردا تيَدا ماوة, بة تيَثةرِبوونى كاتيش هةردوولا بةرامبةر دةبن.
   لة لايةكى ديكةوة, هةنديَك لة تويَذةران ثيَيان واية كة ئةو بؤشايية هةرطيز داناخريَت, بة تايبةتيش لة ثةيوةست بوونى بة هةنديَ بابةتةوة, وةكو تويَذينةوةكانى بؤشايى ئاسمان و جطةرةكيَشان وةكو هؤكاريَكى سةرةكى نةخؤشى شيَرثةنجة. لةم حالَةتانةدا دةبينين بةهؤى بةكارهيَنانى ضرِى ئةو بابةتانة لة لايةن ئامرازةكانى راطةياندنةوة, دةبيَتة هؤى فراوانتر بوونى زانينة بؤشايى لة جياتى كةمكردنةوةى, هةروةها كاتيَك بابةتةكة لة بازنةى طفتوطؤى طشتى نيَوان تاكةكان دةردةضيَت, ئةوا زانينة بؤشاييةكة دةميَنيَتةوةو فراوانتريش دةبيَت.







4/3 ئةو هؤكارانةى كاردةكةنة سةر زانينة بؤشايى (فجوة المعرفة):
   لة ضوارضيَوةى تةقةللاى تويَذةران بؤ ثةرةثيَدانى سةثاندنى زانينة بؤشايى, هةولَى دةستنيشان كردنى هةنديَ هؤكاريان داوة كة دةبيَتة هؤى روودانى بؤشايى, يان بةرتةسككردنةوةى, ياخود فراوانتركردنى, لةو هؤكارانةش:
1_ سرووشتى بابةتةكة:
تويَذينةوةكان ئاماذة بةوة دةكةن كة زانينة بؤشايى ثشت بة رادةى ئاسانى, يان طرانى و ئالَؤزى بابةتةكة دةبةستيَ. بؤ نموونة زانينة بؤشايى لة بارةى هةنديَ بابةتى ناوخؤوة بةتةرسك دةبيَتةوة, يان هةر لة بنةرِةتدا بوونى نيية "Backer & Whitney 1980", كةضى لة بارةى رووداوة نةتةوةيى و جيهانييةكاندا فراوانتر دةبيَت. (Moore 1987).
دةتوانين شرؤظةى ئةو جياوازية لة هةردوو حالَةتةكةدا بؤ (بايةخ ثيَدان) بطيَرِينةوة, ضونكة بايةخ ثيَدان لةبارةى بابةتة ناوخؤييةكانةوة طةورةترو زياترة لةبارةى بابةتة هةريَمايةتى و جيهانيةكانةوة. بةمةش ثالَنةرى نيَوان تاكةكان لة بةدةستهيَنانى زانيارى لةسةر رووداوة نةتةوةيى, يان جيهانيةكان لةطةلَ يةكتر جياواز دةبيَت و دةبيَتة هؤى فراوانتر بوونى زانينة بؤشايى (الفجوة المعرفية).
2_ جؤرى ئامراز:
جياوازى جؤرى ئامرازةكان دةبنة هؤى فراوان بوونى , يان بةرتةسككردنةوةى زانيارييةكان لة ريَطاى رؤذنامةو طؤظارةكانةوة دةبيَتة هؤى فراوان بوونى زانينة بؤشايى. لة كاتيَكدا لةوانةية تةلةفزيؤن رؤلَيَكى باش لة بةرتةسككردنةوةى زانينة بؤشايى نيَوان تاكةكان ببينيَت.
   "Mcquail & Windahl" لايةنطيرى ئةو بؤضوونةيان كردو ئاماذةيان بةوةدا كة تةلةفزيؤن توانايةكى طةورةو زياترى لة رؤذنامة هةية لة داخستنى زانينة بؤشايى نيَوان تاكةكان, ئةمةشيان بؤ ضةند هؤيةك طةرِاندةوة لةوانة:
أ_ تةلةفزيؤن ئامرازيَكى زؤر طونجاوو تايبةتة بة ثيَضةوانةى رؤذنامةو طؤظارةوة كة ناوةرِؤكةكةى لة رؤذنامةيةكةوة بؤ يةكيَكى تر جياوازة, هةروةها دةطاتة جةماوةرى جؤراوجؤريش.
ب_ تةلةفزيؤن خاوةن متمانةيةكى زياترة لة رؤذنامةو طؤظار, سةرةرِاى ئةوةى ئامرازيَكى فراوانةو زانيارى هةمة ضةشنة لةسةر كاروبارة طشتيةكان بة جةماوةريَكى فراوانى زؤريَك لة ولَاتان دةبةخشيَت.
"Rogers" ثيَى وابوو كة ثةيوةنديكردنى كةسى لة نيَوان تاكةكاندا لةوانةية لة ئامرازةكانى ثةيوةنديكردن (راطةياند)ى جةماوةرى زياتر بةشدارى لة فراوان كردنى زانينة بؤشاييدا بكات, دةربارةى هةنديَ كؤمةلَة كةسى دياريكراو. تويَذينةوةيةك لة ئةمريكا ئةنجام درا ئةوةى سةلماند كة ئةو ثزيشكانةى ثةيوةندى باشيان لةطةلَ هاورِيَ و هاوبةشةكانياندا هةية خيَراتر دؤزينةوة ثزيشكية نويَيةكان وةردةطرن وليَى شارةزا دةبن, لةوانةى لة هاورِيَ و هاوبشةكانيان دابرِاوو طؤشةطيرن "Rogers 1976".
3_ رادةى بايةخ ثيَدان (درجة الاهتمام):
   كاتيَ بابةتيَك بايةخى كؤمةلَطايةك دةوروذيَنيَ, ئةو كاتة بةرتةسككردنةوةى زانينة بؤشايى لة نيَوان تاكةكانى ئةو كؤمةلَطايةدا شتيَكى ضاوةرِوانكراو دةبيَت. ئةمةش ئةو كاتة روودةدات كة بابةتى وروذيَنراو ببيَتة مايةى ململانيَ لةو كؤمةلَطايةدا. هةروةها ئةو بةرتةسككردنةوةيةى زانينة بؤشايية زياترو روونتر لةو كؤمةلَطا بضووكانة دةردةكةون كة خةسلَةت و رةفتاريان هاوشيَوةو ليَكضوون, وةك لة كؤمةلَطايةكى طةورةدا.
4_ ئاستى زانين (مستوى المعرفة) Level of Knowledge:
  ئةو تويَذينةوانةى بؤ تاقيكردنةوةى سةثاندنى زانينة بؤشايى لة جؤرى ئةو زانينةى كة ثيَوانة دةكريَ, لةطةلَ يةكتر جياواز بوون, ضونكة هةنديَكيان تةنها بة ثيَوانةكردنى هؤشيارى بة رووداوةوة Awarnes Knowledge وازيان هيَنا, كةضى هةنديَ تويَذينةوةى ديكة دةستيانداية ثيَوانةكردنى زانينى قولَبوةوة Depth Knowledge"". هةردوو تويَذةر "Akin & Greenberg" بة دةربرِينيَكى ديكة ئاماذةيان بةو دوو ئاستى زانينة كردووة كة بريتين لة: "Factual Knowledge" و "Structural Knowledge" دةتوانين بلَيَين دةربرِينى يةكةم ئاماذةية بؤ زانينى قوولَايى, (متعمق) كة بة واتاى زانينى وردى لايةنةكانى رووداويَك ديَت, وةكو: ناوةكان, ميَذووةكان, شويَنةكان, راستييةكان, ذمارةكان. بةلَام دةربرِينى دووةم ئاماذةية بؤ هؤشيارى بة رووداوةوة, يان زانينى لايةنة طشتييةكان, كة بةواتاى بايةخدان بة شارةزابوونى ضوارضيَوةى طشتي رووداوةكة بة بيَ ضوونة ناو وردةكارييةكانةوة ديَت "Greenberg Aktin & 1974".
  دةرئةنجامةكان ئاماذة بةوة دةكةن كة زانينة بؤشاييةكان لةكاتى ثيَوانةكردنى (قياس) زانينى قوولَكراوة فراوانتر دةبن, لة كاتيَكدا بة ثيَضةوانةوة لة كاتى ثيَوانةكردنى زانينة طشتييةكان بةرتةسك دةبنةوة, يان هةر ناميَنن gaziano "1983".

....زیاتر


زانکۆی سلێمانی
فاکەڵتی زمان وزانستەمرۆڤایەتیەکان
بەشی ڕاگەیاندن- ڕۆژنامە



ڕاپۆرتێک دەربارەی بیمەی بێکاری.
(بیمەی بێکاری چارەسەرکردنی بێکاری یان بێدەنگکردنی دەرچوان)




ئامادەکردنی
هەژارکەیفەشەریف


بیمەی بێکاری چارەسەرکردنی بێکاری یان بێدەنگکردنی دەرچوان
ڕاپۆرت:هەژارکەیفە
بیمەی بێکاری یەکێک بولەهەنگاوەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەپێناو چارەسەرکردنی بێکاری وهەروەها دابینکردنی سەرچاوەیەک بۆبژێوی ژیانی ئەوڕێژەزۆرەی خوێندکاران کەساڵانە خوێندن تەواودەکەنو لەهیچ کەرتێکی گشتی یان تایبەت کاریان دەست ناکەوێت.بۆیە لەگەڵ دەرچونی ئەم بڕیارەدالەنێوان خوێندکاران وشارەزایانی بواری ئابووریدابۆچونی جیاوازی هێنایەئاراەوە،بەشێوەیەک هەندێکیان بەچارەسەرێکی باشیان دەزانی لەبەرامبەر ئەوڕێژەزۆرەی دەرچوان،هەندێکیشیان پێیان وایەبێکاری بەمشێوەیە چارەسەرناکرێت وبەڵکو ئەم شێوازە بێکاری شاراوە زیاتردەکات.
د.عیزەت سابرمامۆستای بەشی ئابوری زانکۆی سلێمانی پێیوایەبیمەی بێکاری نابێتەهۆی کەمبونەوەی بێکاری،چونکەئەوبیمەیەدەدرێتەئەوکەسانەی بێکارن لەوانەیەچانسی ئەوەیان بداتی زیاتر بەدوای کاردابگەڕێن یان بەهەموکارێک ڕازی نەبن یان حسابی خۆی دەکات ئەمڕۆدەرچویەکی کۆلیژەئەگەرکارنەکات سەدوپەنچاهەزاروەردەگرێت ئەگەرکاربکات زیاتر وەردەگرێت لەبەرئەوەهەتائەوسەدوپەنجاهەزارە وەربگرێت هەوڵدەدات بەدوای کاری باشتردا بگەڕێت، بەبروای ئەوشارەزایەی بواری ئابوری بێمەی بێکاری چارەسەری گونجاونیەبۆکەمبونەوەی بێکاری چونکەئەگەر بارودۆخی کوردەواری خۆمان لێک بدەینەوە دایک وباوک واجبەلەسەریان منداڵەکانیان بەخێوبکەن تائەوکاتەی مندالەکانیان خوێندن تەواودەکەن کەخوێندنیان تەواوکرد دایک وباوک بەمنداڵەکانیان دەڵێن ئیتردەبێت خۆتان بأێوی ژیانی خۆتان دابین بکەن بۆیەئەمەی حکومەت دەیکات بڕێک پارەی دیاریکراوەتاکو بێداهات نەبن،بۆچارەسەری گونجاوتربەبروای د.عیزەت ئەم پلانەجێبەجێ بکرێت بەڵام بەشێوەیەکی باشترچونکەئەم بێمەی بێکاریە کەدەدرێت بێبەرامبەرنیەهەروەکولەیاساکەدا هاتوەداڵێت دەورەت بۆدەکەینەوە ئەوماوەیەی بیمەکەت دەدەینێ فێری کارێکت دەکەین لەبازاڕداتائەوکاتەی چانسی بەدەستهێنانی کارت دەستدەکەوێت لەدوای ئەوەش هەرئیشێ هەبوو دەبێت پیی رازی بیت ،کەواتەچارەسەری ڕاستە‌قینەئەوەیە بیمەکەی بدەیتێ پاشان واجبێکیشی بدەیتە سەرشانداچونکەهیچ شتێ بێبەرامبەر نابێت بۆیەدەبێت تۆدەورەببینی تاشرەزایی لەکارێکداپەیدابکەیت کەشارەزایت لەکارێکدا پەیداکردکاری زۆرتردەبێت کەواتەدەبێت پلانەکان تۆکمەتر بکرێت بەیاسا بڕیاربدرێت ئەوکەسانەی لەکارێک زیاتریان هەیاکارەکانی تریان بدرێت بەوکەسانەی کەبێکارن لەلایەکی ترەوەجاری واهەیە بەدوای دەیان شارەزایدا دەگەڕێیت دەستت ناکەوێت لەولاشەوەسەدان هەزارکەس بێکارن بۆیەپێویستە هەریەکەی فێری شارەزاییەک بێت لەوکاتەداکارەکان بەباشی دەکرێت نرخەکانیش دادەبەزن وخەلکیش بەئاسانی کارەکانی دەڕوات کەواتە ئەمانەئەبێ هەموی بەپلانی باش دابڕیژی ئەوکاتە ئەوگەنجانەپێویستیان بەبیمەی بێکاری نابێت.
سەیوان عەلی دەرچوی بەشی مێژوودەلێت: بیمەی بێکاری زۆرباشەچونکەدەتوانێت پێداویستی گەنج دابین بکات یاخودتاڕادەیەک کێشەکانی کەمبکاتەوە،هەرچەندەلەوبڕوایەدایەکەبیمەی بێکاری ناتوانیت بێکاری نەهێڵێت بەڵکودەبێتەهۆی زیادبونی بێکاری چونکەوالەگەنج دەکات بەدوای کاردانەگەڕێت.
شاڵاوئیبراهیم کەبەشی جوگرافیای تەواو کردوە پێیوایە بیمەی بێکاری سودی خۆی هەیە بەڵام بەوشێوەیە نیەپێداویستیەکانمان پڕبکاتەوە،بۆیەپێموایەتاڕادەیەک بوەتەهۆی کەمبونەوەی بێکاری بەڵام نەیتوانیوە جێگای دامەزراندن بگرێتەوە.
ڕێبوارحەمیدکەدەرچوی بەشی عەربیەپێیوایەپێدانی بیمەی بيکاری بۆدەمکوتکردنی خوێندکارانەچونکەحکومەت ناتوانێ کاردابین بکات بۆدەرچوان دەیەوێت بەمڕێگایە بێدەنگیان بکات ،هەروەها گلەیی بڕی پارەکەدەکات کەلەگەڵ گرانی نرخ یەک ناگرێتەوە ئەمەسەرەڕای ئەوەی نابێتەهۆی کەمبونەوەی بێکاری،جگەلەوەی بڕوای وایەناتوانیت جێگای دامەزراندن بگرێتەوە.
....زیاتر


دەسەڵات لەدەرخستنی ڕاستیەکان دەترسێت


- لەچاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ نوسەرو ڕۆژنامەنوس(لطیف فاتح فرج)قسەلەسەردواین پێشکەوتن و گۆڕانکاریەکانی رۆژنامەوانی کوردی دەکات،هەروەها باس لەوگرفتانەدەکات کەڕوبەڕوی ڕۆژنامەنوسان دەبێتەووە.
- لەئێستادا بارودۆخی رۆژنامەنووسی هەرێم لەچ ئاستێکدا دەبینی؟
- واقعی رۆژنامانوسی لەئێستادا لەهاڵکشان وداشکاندایە،هێشتا لەگرفتێکی گەورەدایە،هێشتانازانین رۆژنامە چەندپێویستە بۆمیللەت.هێشتا رۆژنامەوانی کوردی نەیتوانیوە هەواڵدەرێکی باش بێت.واتە لەگرفتێکداین هێشتا رۆژناماوانی کوردی لەسەر پێی خۆی رانەوەستاوە،لەمکاتەدا‌هێشتا ناسنامەکان دەرنەکەتون لەگەڵ هەمووئەمانەشدا هەنگاوی گەورەی ناوە.
- ئایائەم بارودۆخەی رۆژنامەوانی کوردی لەئەستۆی کێدایە؟
ئەوەپەیوەستە بۆکۆی جومگەکانی کۆمەڵگەوە،چونکەلەکۆمەڵگەی تەندروست رۆژنامەوانی تەندروست،دروست دەبێت،ئەگەرکۆمەلگە تەندروس نەبیت بێگومان هیچ یەکێ لەکایەکانی کۆمەڵگەش بەتەندروست لەدایک نابێت.هەروەها ئێمەڕۆژنامەمان نەکردوە بەپێویستی ژیانمان کەواتەکۆی کۆمەلگە لێی بەرپرسیارە.
- ئایاهێرشەکانی دەسەڵات بۆسەر رۆژنامەنوسان پەیوەندی بەکاری رۆژنامەنوسانەوەهەیە کەپابەندی پیشەکانی خۆیان نابن،یان ئەوەدەسەڵاتە قبوڵی کاری ئەوان ناکات؟
لەراستیدا ئەوەلەترسی دەسەلاتەوەسەرچاوەی گرتوەلەوەی کاراستیەکان لەم رێگەیەوەئاشکرابن،ئەم  لەراستی ترسانە بەرسەوام وای لەدەسەڵات کردووە دەستی بەکورسێکەی خۆیەوەبگرێت.کەواتە هەرچۆنێک بێت دەیەوێت راستیەکان نەگات بەخەڵکی .بۆیە رۆژنامەنوس پێداگری دەکات ودەسەلات روبەروی دەبێتەوە.

- پێویستە جی بکرێت تاپەیوەندیەکی باش لەنێوان دەسەڵات وڕپژنامەنوسان دروست بکرێت؟
لەڕاستیدا شتیک نیە بەناوی پەیوەندی،چونکەڕۆژنامەنوس چاودێرە بەسەر دەسەلاتەوە، دەسەلاتیش ئەمەقبوڵناکات ڕاگەیاندن خۆی یەکێکە لەدەسەڵاتەکان کەدەسەلاتی چوارەمە بۆیەڕێکەوتنێک نیە لەنێوان دەسەڵاتەکان .
- ئایاڕاگەیاندن لەکوردستان بووەبەدەسەڵاتی چوارەم؟
نەخێرتەنیاچاودێرەزۆرجارئەوچاودێرەروبەروی هەرەشەوکوشتن ودەمکوت کردن دەبێتەوە،چونکەڕۆژنامەوانی کوردی تائێستا نەیتوانیوە وەزیرێک لەوەزیری بخات،نەیتوانیوەکەسێک بداتە دادگا تەنانەت نەیتوانیوە داکۆکی لەخوێنی قوربانیەکانی خۆشی بکات،لەبەرئەوە هێشتا نەیتوانیوە ڕۆڵی ئەودەسەڵاتە ببینێ.
-ئایاڕاگەیاندن لەکوردستان توانیویەتی ڕای گشتی دروست بکات؟
- نەخێرچونکەڕای گشتی تەنیا بەڕاگەیاندن دروست نابێت، بەڵکوبەهاوکاری ڕگەیاندن وسەندیکاپیشەییەکان وڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی دروست دەبێت،ڕاگەیاندن هێشتا نەیتوانیوە ئەوپەیوەندیە دروست بکات،کەواتەکاتێ رای گشتی دروست دەبێت ئەم سێ لایەنە بتوانن خاڵکی ئاڕاستە بکەن،چونکەڕای گشتی ئەوەیە تۆڕەکۆمەڵایەتەیەکان پێکەوە ببەستنەوە.
- بەبۆچونی تۆڕاگەیاندنی سەربەخۆ هەیە لەکوردستان؟
-ئەوە پەیوەستە بەکارو پەیامەکانیان نەک ئەوەی سەربەچ لایەنێک بن ،واتەزۆرئاساییە ئەگەر حکومەت یارمەتی ڕاگەیاندنەکان بدات لەهەمان کاتدا ڕاگەیاندنی سەربەخۆ هەبێت ڕاگەیاندنی سەربەخۆ ئەوەیە وێنەکان وەک خۆی بگوازێتەوە، کەواتە سەربەخۆیی ڕاگەیاندنەکان  لەوەدایەلە پایەیامەکانیاندا سەرباخۆبن.



- لەکوردستاندا رۆژنامەوانی بووە بەپیشە؟
- نەخێر ڕۆژنامەوانی تائێستا نەبوە بەپیشەی سەرەکی تاوەکو وەکو هەرپیشەیەکیتر چاوی لێبکرێت چونکە تائێستا ڕۆژنامەنووس ناتوانێت تەنیا بەپیشەی ڕۆژنامەنووسی بژێت.
- تۆ پێتوایەڕۆژنامەنووسی کورد چی بکات تابگات بەئاستی ڕۆژنامەنوسانی دەرەوە؟            لێرەدا تێکەڵیەک هەیەچونکە دەبێت ڕۆژنامەوانی جیابکرێتەوەو دابەش بکرێت بەسەر ڕۆژنامەوانی نوسراو،بینراوو،بیستراو.ئەبێ راگەیاندن کاران بەپێی کارەکانیان لێک جیا بکرێنەوە کەئەمە کرا پاشان هەرکەسەو پەرە بە ئاستو لایەنی خۆی بدات.
- ڕۆڵی سەندێکای ڕۆژنامەنوسان چۆن دەبینی لەپاراستنی ڕۆژنامەنووسان، ئایا توانیویەتی بێلایەنی خۆی بپارێزێت؟
سەندێکای ڕۆژنامەنوسان بەتەوافقی دەزگا حزبیەکان هاتۆتە بوون،لەگەڵ ئەو هەموو هەوڵدانەی کردویەتی بۆپاراستنی  ڕۆژنامەنوسان دەکرێت کاری زۆر باشتر بکات بەڵام زۆرجار ناچارەچاوپۆشی بکات چونکە سەرچاوەی ماددی لەولایەنانەوەیە.ساندیکاجارێ ریک نیە تێکەڵیەکی زۆری تێدایە،کەواتەسەندیکا پێویسە سەرەتا خۆی ڕێک بخات پاشن دوای کێشەکانی ڕۆژنامەنوسان بکەوێت.
....زیاتر


           قەڵای چەمچەماڵ شوێنەوارێکی لەبیرکراو
ڕاپۆرت:هەژارکەیفە
قەڵای چەمچەماڵ یەکێکەلەشوێنەوارەکۆنەکان دەکەوێتەناوجەرگەی قەزای چەمچەماڵەوە،بەرزی قەڵای چەمچەماڵ نزیکەی (٥٠)م خەمڵێنراوەبە‌هۆی ئەنجام نەدانی پشکنین تیایداتاوەکوئێستانەتوانراوە مێژووی قەڵاکە بەوردی بزانرێت،بۆیەلەناومێژوونوسان وگەریدەکاندابیروڕای جیاوازهەیەلەسەرتەمەنی قەڵاکە.
مێژوی دروستبوونی قەڵاکە.
سەروەرئەحمەدشارەزلەمێژوی چەمچەماڵ دەڵێت:ئەگەربمانەوێت مێژووی قەڵاکەدیاری بکەین دەبێت لەچینەکانی هەرەخوارەوەیدلەلایەن پسپۆڕان وشارەزایانەوە پشکنینی بۆبکرێت چونکەچینەکانی هەرەسەرەوەی دەگەڕێتەوەبۆنزیک ترین فەرمانڕەوالێمانەوەکەئەویش سەردەمی ئیمپراتۆریەتی ئاشوریەکانە.کەواتەمێژووی چینی سەرەوەی دەگەڕێتەوەبۆساڵانی(٦١٢-٩١١)پ.زئەمەجگەلەوەی هەندێ لێکۆڵەری ترپێیانوایە ئەم قەڵایەشارێکی کۆن بووەئاشوریەکان پێیان وتوە(دوڕتانیدی)کەواتەبۆدیاری کردنی مێژووی قەڵاکەدەبێت پشکنین بۆچینەکانی هەرەخوارەوەی قەڵاکەبکرێت تابزانین قەڵاکەمێژووەکەی بۆچ چاخیکی کۆن دەگەڕێتەوە. م فەرهادماستەرلەمێژووی چەمچەماڵ وخوێندکاری دکتۆرادەڵێت.یەکەم کەس کەلەسەرمێژووی قەڵای چەمچەماڵ نوسیبێتی کەسێکەبەناوی(کلۆدیۆس جیمس ڕیچ)نوێنەری حکومەتی بەریتانیالەویلایەتی (بەغداد)گەشتێکی کردووەلەولایەتی (بەغداد)ەوەبۆسلێمانی بۆلای میری بابان دواترهاتوە گەشتەکەی خۆی یاداشت کردووەلەمیانەی ئەوگەشتەدابەچەمچەماڵداتێپەڕبوەو شەوێک لەقەڵاکەداماوەتەوە،ئەو یەکەم کەسەلەسەرمێژووی قەڵاکەنوسیویەتی،لەبارەی تەمەنی قەلاکەوەنوسیویەتی دەگەڕێتەوەبۆسەردەمی ساسانی یاخودلەوەنەیەکۆنتریش بێت. هەرلەگەڵ گەشتەکەی(ڕیچ)داکەسیک بەناوی(مونشءالبغدادی)لەیادەوەریەکانی خۆیدالەبارەی قەڵاکەوەنوسیویەتی ئەم قەڵایەلەسەردەمی (شاپوری کوڕی ئەردەشێر)ی ساسانیدا دروستکراوە کەدەگەڕێتەوەبۆسەدەی سێیەمی.ز بەڵام ئەگەربمانەوێت بەدوای بۆچونێکی تارادەیەک زانستیدابگەڕێیین دەگەڕێینەوەبۆکتیبی(المواقع ا‌ثریة في العراق)کەكتێبێکەهی دەزگای شوێنەوارناسی عێراقەلەم کتێبەدامێژووی قەڵای چەمچەماڵ دەگەڕێنێتەوەبۆسەردەمی کاشیەکان بۆیەدەکرێت ئەم بۆچونەتاڕادەیەک نزیک لەڕاستی لەقەڵەم بدەین،چونکەچەمچەماڵ سەردەمانێک ماڵبەندی فەرمان ڕەوایی کاشیەکان بووە بۆیەدەکرێت ئەوان لەمەڵبەندەکەی خۆیانداقەڵایەکی لەوجۆرەیان دروست کردبێت،جگەلەوەی کاشیەکان دەستێکی بالایان هەبووەلەدروستکردنی قەڵاوقولەی سەربازیدا.
گرنگی قەڵاکە.
مامۆستا تۆفیق وەهبی بەگ لەگەشتێکدا کەبۆناوچەکە کردویەتی بەگشتی باس لەقەڵاکانی ئەم ناوچەیەدەکات پێیوایە ئەوقەڵایانەی کەکەوتەنەتەبەری ڕۆژئاوای بازیانەوە لەلایەن نەتەوەکانی خوارووناوەڕاستی عێراق دروست کراون کەقەڵای چەمچەماڵیش یەکێکە لەوقەڵایانە ویستویانە بیانکەن بەبنکەیەک بەتایبەت بەرامبەر بەدەربەندی بازیان لێرەوەپەلاماری نەتەوەکانی چیای زاگرۆزبدەن. بۆیەبەبڕوای مامۆستافەرهاد هۆکاری سەربازی یەکێکەلەوهۆکارانەی کەڕۆڵیان هەبوەلەدروستبوونی ئەم قەڵایەدا،هەروەهاڕۆڵی بازرگانی بینیوەزۆرجارکراوە بەبنکەیاک بۆچاودێری کردنی ئەوکاروانانەی بەڕێگای دەربەندی بازیانداتێپەڕبوون بۆئەوەی لەتاڵانکردن بیان پارێزن،هەروەهازۆرجارکراوەبەبنکەیاک بۆسەندنی باج وگومرگ لەوکاروانانەی بەم ڕێگایەدا تێپەڕبوەکەڕێگایەکی گرنگی بازرگانی بوە،ئەمەش بوەتەهۆی ئەوەی لەسەردەمی عوسمانیەکاندا ئەم قەڵایەزیاتربەرزبکرێتەوەبەشێوەیەک بتوانێت تەواوی ڕێگای بانی مەقان تادەربەندی بازیانی لێوەدیاربێت.ئەومامۆستایەلەدرێژەی قسەکانیدادەڵێت بەدەرلەم هۆکارانە لەسەردەمی عوسمانیەکاندا دواترئنگلیزەکان ئەم قەڵایەسودی لێوەرگیراوەبۆ(بەرق)کردن کەتاکەشێوازی پەیوەندی کردن بوەلەبەینی مۆڵگەسەربازیەکان بەکار هاتووە.هەروەهائەوشارەزایەی مێژووی چەمچەماڵ ئاماژەبەوەدەکات قەڵای چەمچەمال نەک هەرلەڕوی سەربازیەوە بەڵکولەڕوی سیاسیشەوەگرنگی خۆی هەبووەچونکەقەڵاکەلەچەقی یەکگرتنەوەی دووڕوباردادروست بووەئەودوڕوبارەش یەکێکیان لەکانی کەنعان وئەوی دیکەشیان لەکارێزەوەهاتۆتەخوارەوەلەباکوری ڕۆژهەڵاتی قەلاکەدائەودوڕوبارەیاکیانگرتووە هاربۆیەفەرمانڕەواکۆنەکان لەم قەڵایەداخۆیان پاراستوە،چونکەسێ لایان بەدووڕوبارەکەگیراوەودڵنیابونەلەوەی دوژمن ناتوانێ هیرشیانبکاتەسەربۆیەهەمووفەرمانڕەواکان گرنگیان بەم قەڵایەداوە
مێژووی نیشتەجێبوون لەقەڵاکە.
بەپێی سەرچاوەمێژوویەکان قەڵای چەمچەماڵ هەرلەسەرەتای دروستبونیەوە جێگاتی نیشتەجێبوون وئاوەدانی بووە،چونکەزۆرجارلەکاتی کارکردندالەبەشی خوارەوەی قەڵاکەشوێنەواری دێرین دۆزراوەتەوە.دواتریش لەساڵی(١٨٣٠)زچەندبینایەک لەسەرقەڵاکەدروست دەکرێت ودانیشتوانی گوندەکانی دەوروبەری بەرەوئەوشارە دێن وئاوەدانی دەکەنەوە.هەروەهابەبۆچونی مامۆستافەرهاد قەڵاکەشوێنی نیشتەجێبوون وئاوەدانی بووەبەبەڵگەی ئەوەی (جیمس ڕیچ)کاتێ سەردانی قەڵاکەی کردووەپشکنینی بۆکردووە کۆمەڵێ لەگۆزەو دیزەو هاروەهاکۆمەڵێ بەردی گەورەی تێدادۆزراوەتەوە.هەروەهاسەروەر ئەحمەد دەڵێت لەساڵی (١٨٣٠)لەلایەن سلێمان کوێخاوەیەکەم خانولەسەرئەم قەڵایەبنیات نراوەدواتریش لەلایەن فەقێ قادرەوەئاوەدان کراوەتەوەچەندخانویاکی بۆفەتاح بەگی برای وچەندکەسێکیتر دروست کردووەپاشان لەگوندەکانی دوەروبەری چەندین کەسایەتی ترهاتون لەچەمچەماڵ نیشتەجێبوون.هەروەهادانیشتوانی کۆنی شارەکەباس لەوەدەکەن کەلەکاتی بەکار هێنانی گڵی قەڵاکەدائێسیک وپروسکی مرۆڤیان دۆزیوەتەوە بۆیە بەپێی هەموو ئەمبەڵگانەدەتوانین بڵێین قوڵاکەشوێنی نیشتەجێبوون بووە.
....زیاتر

السبت، 28 مايو 2011

ئەرکومەفەکانی رٶژنامەنوس

مافەكانی ڕۆژنامەنوس
لەبەرئەوڕۆڵەگرنگەی كەڕۆژنامەنوس لەناوكۆمەڵداوەك دەسەڵاتیكی جەماوەری وچاودێربەسەركاروبارەكانی حكوومەت لەوڵاتەدیموكراتەكان دەیبینێ‌ ,بۆیەیاسادانەران لەوڵاتاندابۆئاسانكاری ئیش وكارەكانی ڕۆژنامەنوسان بایەخێكی زۆریان بەڕۆژنامەنوسان ومافەكانیان داوە.
لەڕاستیداسروشتی پیشەی ڕۆژنامەگەری وایكردووە كەڕۆژنامەنوس هەمییشە هەندێ‌ مافی لەهاوڵاتیان زیاتربێت.سەرەڕای ئەومافانەی كەڕۆژنامەنوس وەكومرۆڤیكی ئەندام لەكۆمەڵگەداهەیەتی ,یان وەكوهاوڵاتیەك بۆی دەستەبەركراوە.لەهەمووڵاتیكدالەڕێگای ئەویسایانەی كەكاروبارەكانی ڕۆژنامەگەری ڕێك دەخەن ,ماف بۆڕۆژنامەنوسان دەستەبەردەكرێت.ئەومافانەش,بەشێوەیەكی گشتی جیاوازیان هەیە لەمافی هاوڵاتیانی ترچونكە سروشتی پیشەی ڕۆژنامەگەری دەیان سەپێنێ‌ ڕۆژنامەنوس ناتوانێ‌ وازیان لێبێنێت.
لیرەدالەبەرڕۆشنایی یاسای ڕۆژنامەگەری كوردستان ژمارە(35)ی ساڵی (2008)تیشك دەخەمەسەرگرنگتیرن ئەومافانە
یاسای ڕۆژنامەگەری كوردستان ژمارە(35)ی ساڵی(2008)لەبەشی چوارەم (ماف وئیمتیازەكانی ڕۆژنامەنوس)مادەی حەوتەمی تەرخانكردوەبۆمافەكانی ڕۆژنامەنوس.بەم شێوەیەی خوارەوەڕیزبەندی كردون.
1- ڕۆژنامەنوس سەربەخۆیەلەبەجێهێنانی ئەركەپیشەییەكەی هیچ دەسەڵاتێكی بەسەرەوەنیە جگەلەدەسەڵاتی یاسا.
2- نابێ‌ ئەوڕاوبۆچونەی كەلەلای ڕۆژنامەنوس دەردەچێ‌ ,یان ئەوزانیاریانەی كەبڵاویان دەكاتەوەببنەهۆی تیكدانی باری ژیانی یان زیان بەخۆی ومافەكانی بگەیەنێ‌.
3- ڕۆژنامەنوس مافی ئەوەی هەیە سەرچاوەی زانیاریەكانی ئاشكرانەكات تەنیابەبڕیاری دادوەرنەبێ‌.
4- ڕۆژنامەنوس مافی ئامادەبونی لەكونگرەوچالاكیەگشتیەكاندا هەیە.
5- هەركەسێك بەهۆی كارەكەیەوە سوكایەتی بەڕۆژنامەنوس بكات,یان دەستدرێژی بكاتەسەرئەواهەمان ئەوسزایەدیگرێتەوەكەبۆدەستدرێژیكردنەسەرفەرمانبەبرێك لەكاتی بەجێهێنانی ئەركەكانی دانراوە.
6- ئەگەرگۆڕانكاریەكی بنەرەتی لەسیاسەتی ئەوڕۆژنامەیەڕویداكەڕۆژنامەنوسەكەكاریتێدادەكات یان بارودۆخی گرێبەستەكەی گۆڕاڕۆژنامەنوس بۆی هەیەئەوگریبەستە یەك لایەنە هەڵبوەشێنێتەوەبەنرجێك.(30)سی ڕۆژپێش ئەو هەڵوەشاندنەوەیەئاگاداری ڕۆژنامەكەبكاتەوە,بی ئەوەی مافی ڕۆژنامەنوسەكە لەقەرەبوكردنەوەبفەوتێ‌ .
7- پێویستەدەزگاكانی ڕۆژنامەگەری وبەڕێوەبەرایەتی ڕۆژنامەكان پابەندی هەموئەومافانەبن كەلەیاسابەركارەكان گرێبەستی پەسەندكراولەلایەن سەندیكای ڕۆژنامەنوسان بۆڕۆژنامەنوسان دیاریكراون.
8- لەباریكدائەگەرڕۆژنامەنوس هەموومۆڵتەئاسایەكانی,یان هەندیكیانی دوای ساڵی دارایی وەرنەگرتبو ,ئەوائەوپارەیەی پێدەدرێ‌ كەدەیكەوێ‌ بەمەرجێك لەموچەی مانگێكی زیاترنەبێ‌.
9- لەكاتی توشبونی ڕۆژنامەنوس بەنۆخۆشی پێكان لەكاتی ڕاپەڕاندنی ئەركەكەی,یان لەپێناوئەودەزگاڕاگەیاندنەی كەكاری تێدادەكات,خەرجی چارەسەركردنی دەكەوێتەئەستۆ.
10- ئەگەرڕۆژنامەنوس لەڕۆژانی پشوی فەرمیداكاری كرد,پێویستەئەودەزگاڕۆژنامەگەریەی كاری تێدادەكاتە قەرەبوی ماددی ئەوڕۆژانەی بكاتەوە بەبڕی كریی دوڕۆژبۆهەرڕۆژێك .
- ئەگەربمانەوێت ئەم یاسایە بەراوردبكەین بەیاسای چاپەمەنی هەرێمی كوردستان كەساڵی (1993)دەرچووە,یاسایەكی زۆرپیپَشكەوتوە دەتوانم بڵێم هەنگاوێكەبەرەوپێشەوە,چونكە ئەومافانەی لەم یاسایەدابەڕۆژنامەنوسان دراوە لەیاسای چاپەمەنیەكانی كوردستان بونی نەبوەبەڵام لەیاسای ڕۆژنامەگەری ژمارە(35)ی ساڵی (2008)ئەومافانەچەسپاوە .
هەروەهالەمیانی بەراوردكردنی یاسای ڕۆژنامەگەری كوردستان ویاسای(مصری,لوبنانی,.فەرەنسی)بۆمان دەردەكەوێت كەمافی وەرگرتنی زانیاری وهەواڵەكان لەدەزگاحكومی وناحكومیەكان مافی وەرگرتنی وەڵامی ئەوپرسیارانەی كەئاراستەی لایەنە پەیوەندیدارەكان دەكرێت هەروەهامافی پاراستنی نهێنی سەرچاوەی زانیاریەكان بۆڕۆژنامەنوس گرنگترین ئەومافانەن كەپێویستە بۆڕۆژنامەنوسانە دەستەبەربكرێن.


ئەركەكانی ڕۆژنامەنوس
لەودەوڵەتانەداكەپەیرەوی دیموكراسیەت دەكرێت وتیایاندامافیمرۆڤ ودیموكراسیەت بەرقەرارە یاساش سەروەرە,ڕۆژنامەنوس ڕۆڵێكی گرنگ لەوروژاندنی رای گشتی  وچاودیریكردنی چالاكیەكانی حكوومەت وپیشكەشكردنی زانیاری بەكۆمەڵانی خەڵك دەبینێ‌ جابۆیەلەبەرامبەری ئەمەدا دەبێ‌ لەممارەسەكردنی كارەكانیانداپابەندی كۆمەڵێ‌ پێوەری یاسایی وسیستمی بن .لەكاتێكدائیمڕۆلەڕوی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیاوە جیهان لەگۆڕانێكی زۆرخیرادایە وەرگرتن و بڵاوكردنەوەی زانیاریەكانیش لەتۆڕی ئینتەرنێت بەشێوەیەكی خێراوبەربڵاودەخوازێت كەڕۆژنامەنوسان لەهەمووكاتێك زیاتربەوپەڕی هەستكرد بەبەرپرسیاریەتی ئەخلاق ویاساییەوە بەكارەكانیان هەستن.ئەمەش خۆی لەخۆیدا,وادەخوازێ‌ كەڕۆژنامەنوس نەك تەنها پابەند یاساوڕێسای دەوڵەتەكەی خۆی بێت,بەڵكو پابەندی بنەماوپرەنسیپەكانی مافی مرۆپ وئەخلاقی پیشەكەی خۆشی بێت.
سەبارەت بەبنەماو پرەنسیبەكانی مافی مرۆڤ, ئەوەندەی پەیوەندیان بەئەرك و پابەندیەكانی ڕۆژنامەنوسانەوە هەیە ,دەتوانین بگەڕێینەوە بۆدەقی ماددە(12)ی جاڕنامەی جیهانی مافەكانی مرۆڤ كەلەم ڕووەوەبنچینەیەكی گشتی داڕشتوەو دەڵێ‌((نابێ‌ زیانی تایبەتی و خێزان ومنداڵ ونامەگۆڕینەوەی هیچ كەسێك بخرێتەبەر دەست تێوەردانێكی هەڕەمەكی ناووناوبانگیشی بزڕێت وهەموكەسێك مافی ئەوەی هەیە كەیاسالەودەست تێوەردان هێرشانە بیپارێزێت ))
لێرەدالەبەرڕۆشنایی یاسای ڕۆژنامەگەری كوردستان ژمارە(35)ساڵی (2008)تیشك دەخەمەسەرگرنگترین ئەوئەركانە
یاسای ڕۆژنامەگەری كوردستان ژمارە (35)ساڵی (2008)ئەركەكانی ڕۆژنامەنوسی لەبەشی (پێجەم)ماددەی (نۆیەم)بڕگەی (یەكەم)دیاریكردووە .ئەمەش دەقەكەیەتی .
1- چاندنی تۆوی ڕق وكینەو لبێكترازاندی پێكهاتەكانی كۆمەڵ.
2- سوكایەتی كردن بەبیروباوەڕورێ‌ وڕەسمەئاینیەكان
3- سوكایەتیكردن بەسیمبول وپیرۆزیەكانی هەرئاین وئاینزانێك ولەكەداركردیان
4- هەربابەەتێك پەیوەندیبەنهێنیەكان ژیانی تایبەتی تاكەوە هەبی َ,هەرچەند ڕاستیش بێ‌ ,بەڵام بڵاوكردنەوەی ببێتە هۆی لەكەداربونی .
5- جنێودان وتوانجی ناڕِەواو ناوزڕِاندن .
6- هەربابەتێك زیا بەڕێكاری لێكۆڵینەوەی دادوەری بگەیەنێ‌ تەنیامەگەردادگا ڕێگا بەلێكۆڵینەوەی دابێ‌.
7- پێشێلكردنی پرەنسیپەكانی بەڵیننامەی فیدراسیۆنی نێودەوڵەتی.
- یاسا دانەری میسری و لوبنانی و فەڕنسی بەپێچەوانەی یاسادانەری كوردستانی
لەجایاتی ئەوەی ئەوئەركو پابەندیانەی ڕۆژنامەنوسان لەمادەیەكی سە ربە خۆدا ڕیزبكەن ,هەریە كەیان لەبەشێكدا بەچەند مادەیەك لەمیانی دەستنیشان كردنی تاوانەكانی ڕۆژنامەگەری سزاكانی دا ئاماژەیان پێكردووە.
- یاسادانەری میسری ,لەیاسای ڕیكخستنی ڕۆژنامەگەری (96)ساڵی (1996)لەژێرناونیشانی (ئەركەكانی ڕۆژنامەنوسان)لەمیانەی دیاری كردنی ئەوكردارانەی كەبەتاوانی ڕۆژنامەگەری دادەنی لەگەڵ سزاكانیان لەمادەی (18)تاكومادەی (34)بۆئەو مەبەستە تەرخانكراوە .
- بەڵام یاسادانەری لوبنانی ,لەیاسای چاپەمەنی ساڵی (1962)هەمواركراودا,لەبابی یەكمدالەژێرناونیشانی ,,تاوانەكانی ڕۆژنامەگەریداحەوت بەشی بۆدەست نیشان كردنی ئەوئەركانە لەگەڵ سزاكانیان لەماددەی (1)ەوە تاماددەی (25)تەرخانكردوە .
- هەروەهایاسادانەرفەرەنسی ,لەیاسای ڕۆژنامەگەری ساڵی (1881)ی هەمواركراوی بابی چوارەم لەژێرناویشانی (ئەوكەتن وگەورەكەتنانەی لەڕێگای ڕۆژنامەگەری یان هەرهۆكارێكی تری بڵاوكردنەوەدەكرێن)كەلەپێنج فەسڵ پێك دێت لەماددەی(23)وەتاكوماددەی(41)ی بۆئەوئەرك وپابەندی وسزایاساییانە تەرخانكراوە.
-لەحاڵەتی لادانی ڕۆژنامەنوس لەهەریەك لەم ئەرك وبەرپرسیارەتیە,ئەواسزابۆڕۆژنامەنوسان دیاریكراوە.بۆیە هەریەك لەم یاسایانە بەشێوازی جۆراوجۆرحوكمەكانی بەرپرسییارەتی تاوانكاری ڕۆژنامەنوسی دیاریكردوە .كەدەتوانم بەم شێوەیە بەراوردی بكەم.
یاسای رۆژنامەگەری كوردستان حوكمەكانی سزادان ولادان لەبەرپرسیارەتی ڕۆژنامەنوسانی پەپێی هەمان یاسای دەست نیشان كردوە ,واتەبەبێ‌ گەڕانەوە بۆیاسای تاوانەكان دەتوانین ئەمەش بەخاڵێكی گرنگ وپێشكەوتنی یاساكەی دابنێین
بەڵام یاسای ڕۆژنامەگەری كوردی بەهەمان شێوەی یاسای میسری ولوبنانی پەیڕەوی تیۆری (بەرپرسیارەتی هاوبەش)ی كردووە,چونكەلەیاسای ڕۆژنامەگەری كوردستان  ماددەی(نۆیەم)بڕگەی یەكەم ڕۆژنامەنوس وسەرنوسەربەبڕی (1-5)ملیون دیناروڕۆژنامەی بڵاوكەرەوەبەبڕی(20.5) ملیۆن دینارسزادەدات,هەروەهایاسای ڕۆژنامەگەری میسری ولوبنانی بەپێی ماددەی (195-196-197)ی میسری حوكمەكانی بەرپرسیارەتی تاوانكاری لەتاوانەكانی ڕۆژنامەگەری ڕێكخستووە.ماددەی (26)مەرسومی یاسایی ژمارە(104)ی ساڵی (1977)لوبنانی بەرپرسیرەتی تاوانكاری لەتاوانەكانی ڕۆَنامەگەری ڕێكخستووە .
ئەمەجگەلەوەی لەم دووڵاتەحوكمەكانی سزادان بەپێی یاسای سزادان دەسەپێنرێت بەسەرڕۆژنامەنوسان.
- بەڵام یاسای فەرەنسی لەماددەی (42-43)یاسای ڕۆژنامەگەری ساڵی (1881)هەمواركراودا حوكمەكانی بەرپرسیارەتی تاوانكاری تاوانەكانی ڕۆژنامەگەری ڕێكخستوە بەبێ‌ گەڕانەوە بۆیاسی تاوانەكان ,هەروەهالەم یاسایەداپەیڕەوی تیۆری (بەرپرسیارەتی پۆلێنكراو)كراوە.
- واتەئەوكەسەی لەپۆلی پێشەوەدێت ئەگەرزانراكێیە,بەسیفەتی ئەنجامدەری بنەڕەتی بەرپرسیاردەبێت ئەوانی تریش بەسیفەتی شەریك بەرپرسیاردەبن.بەڵام ئەگەرنەزانرائەوكەسەكێیە ,ئەوكاتە ئەوكەسەی لەپۆلی دوای ئەودێت ,بەسیفەتی ئەنجام دەری بنەڕەتی بەرپرسیاردەبێت و,ئەوانی تریش بەسیفەتی شەریك بەرپرسیاردەبن بەم شێوەیە تادەگاتەئەوكەسانەی كەلەپۆلی دواوە ناویان هاتووە .



....زیاتر